MUZEJ SAVREMENE UMETNOSTI I PARK UŠĆE

Istorijat Muzeja savremene umetnosti

Muzej savremene umetnosti u Beogradu otvoren je 20. oktobra 1965. godine. Delatnost Muzeja počinje 1958. godine kad je aktom Saveta za kulturu Narodnog odbora grada Beograda doneta odluka o osnivanju Moderne galerije, ustanove čiji je zadatak bio da prati razvoj jugoslovenske savremene umetnosti. Izvršno veće SR Srbije odlučuje da za potrebe Moderne galerije sazida zgradu koja bi zadovoljila moderne muzeološke principe i određuje lokaciju na Novom Beogradu na ušću Save u Dunav, naspram Beogradske tvrđave. Godine 1960. raspisan je konkurs za idejno rešenje nove zgrade. Prihvaćen je projekat arhitekata Ivana Antića i Ivanke Raspopović za koji će im kasnije, na dan otvaranja Muzeja, biti dodeljena Oktobarska nagrada Beograda za arhitekturu. Po izgradnji nove zgrade, Savet Moderne galerije usvaja nov naziv ustanove – Muzej savremene umetnosti. Za prvog upravnika novog Muzeja postavljen je Miodrag B. Protić. U postavljanju osnova rada nove institucije uzeta su u obzir teorijska i praktična iskustva najuglednijih muzeja moderne i savremene umetnosti u svetu, posebno model Muzeja moderne umetnosti iz Njujorka u vreme direktora Alfreda Bara.

Zgrada Muzeja savremene umetnosti

Autori: arh. Ivan Antić i arh. Ivanka Raspopović

Zgrada Muzeja savremene umetnosti nalazi se na Novom Beogradu, na levoj obali Save, naspram Beogradske tvrđave. Svojim osobenim konceptom unutrašnjeg prostora i vezivanjem za eksterijer predstavlja orginalno arhitektonsko rešenje koje zadovoljava osnovne muzeološke standarde. Zgrada je okružena parkom skulpture sa delima najznačajnijih jugoslovenskih vajara 20. veka.

Osnovni volumen zgrade predstavljen je jednim polimorfnim kristalom sačinjenim od šest kubusa sasečenih uglova. Zidovi su obloženi belim mermernim pločama, delimično u staklu, i nagnute krovne površine prekrivene staklom. Unutrašnjost karakterišu funkcionalnost i razuđenost prostora. Jedinstven ali specifično složen unutrašnji prostor, bez vertikalnih pregrada i koridora, podeljen je na pet izložbenih nivoa povezanih stepenicama. Tim nivoima, koji se gotovo prelivaju jedan u drugi, uspešno je sprovedeno integrisanje prostora različitih visina u jedinstvenu celinu. Na taj je način omogućeno da se sa viših nivoa, iz različitih uglova, mogu posmatrati eksponati na nižim nivoima. Ukupna površina unutrašnjeg prostora iznosi 5.055 m2.

Zgrada Muzeja proglašena je za “kulturno dobro” 1987. godine i podleže odgovarajućoj zaštiti Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.

Centar za vizuelnu kulturu

Centar za vizuelnu kulturu i informacije nastao je iz pedagoške službe Muzeja savremene umetnosti 1974 godine. Programi koje je Centar vodio bili su zasnovani na metodologiji permanentnog obrazovanja i društvene usmerenosti umetnosti. Osnovni cilj Centra bilo je obrazovanje putem umetnosti, i njegove aktivnosti obuhvatale su serije javnih seminara i predavanja u Muzeju, ali i saradnju sa školama, fakultetima, fabrikama i društvenim preduzećima s namerom da se obrati najširoj publici. Širenje informacija o programima Muzeja bila je takođe jedna od ključnih uloga Centra.

Kada sam 2005. godine preuzeo poziciju kustosa Centra, počeo sam da radim na profilisanju nove metodologije i oživljavanju aktivnosti posle perioda 90-tih kada je njegova uloga u Muzeju potpuno zamrla. Nova uloga Centra je svakako trebalo da bude prilagođena situaciji u samoj instituciji (umesto nekadašnja tri kustosa sada sam ja jedini kustos Centra), novom “tranzicionom” društvenom kontekstu ali i aktuelnim tendecijama u samoj umetničkoj praksi.

Jedna od ključnih uloga Centra, takođe, je da podstiče participaciju različitih društvenih grupa u programima Muzeja. Moja ideja je bila da Centar postane otvorena laboratorija gde bi profesionalci različitih profila mogli da diskutuju o problemima umetnosti ali i širem društvenom kontekstu koji je uokviruje. Metodologija koju sam predložio je rad na godišnjoj temi sa oformljenom inicijalnom grupom istraživača i umetnika koja bi se potencijalno uvećavala kroz kontinuirani radni proces praćen javnim prezentacijama članova radnog tima i gostujućih predavača tokom celog godišnjeg ciklusa. Cilj je bio da se stvori platforma za kritičko promišljanje društvenih problema koje obuhvata izabrana godišnja tema. Prva tema, ponuđena prvobitnoj istraživačkoj grupi 2006/2007. godine, bila je naslovljena Diferencirana susedstva Novog Beograda. (www.nbhood.org)

Urbane transformacije Novog Beograda

Inicijalna koncepcija izgradnje Novog Beograda, koja je stvorena posle Drugog svetskog rata, bila je stvaranje glavnog grada nove socijalističke države u jednom potpuno nenastanjenom prostoru, zapravo močvari, koji je predstavljao idealno tle za unošenje novih društvenih projekcija i ideoloških kontrukata. Posleratnu ideju o novom društvu valjalo je materijalizovati u formi novih urbanih struktura i arhitektonskih oblika socijalističkog grada, čime bi se stvorio nova administrativna, ekonomska i kulturna prestonica socijalističke Jugoslavije. Prvi urbanistički plan Novog Beograda usvojen je posle javnog konkursa 1947. godine; njegov cilj bio je funkcionalna organizacija u okviru jedne ortogonalne urbane strukture sa dve dominantne zgrade, Palatom federacije i Centralnim komitetom Komunističke partije Jugoslavije. Ova ''savremena socijalistička arhitektura'', kako je definisana u to vreme, brzo se odrekla ideje socijalističkog realizma posle izbijanja sukoba između Tita i Staljina 1948. godine, i proklamovana je ideja modernizacije društva i modernističke orijentacije. Već tokom pedesetih godina XX veka, čitava koncepcija izgradnje administrativnog centra socijalističke države bila je napuštena, i tokom sledeće dve decenije u Novom Beogradu preovladalo je socijalno stanovanje. Pošto nije stvorena kompleksna multifunkcionalna prostorno-urbana struktura, u glavnom gradu je stvoren središnji prostor koji je ostao ekonomska, društvena, a na kraju i prostorna praznina. Otuda Novi Beograd nikada nije uspeo da popuni ni fizički ni simbolički prostor predviđen za ''socijalističko društvo radničkog samoupravljanja''.

Posle političkih promena do kojih je došlo 2000. godine, to što ranije nije sprovedena potpuna urbanizacija Novog Beograda omogućilo je stvaranje novih društvenih paradigmi koje je valjalo uneti u ovaj prostor i njegove urbane strukture. Novi Beograd sada je bilo moguće posmatrati kao ''grad u gradu'' i jednu od najmnogoljudnijih beogradskih opština koja se i dalje suočava sa urbanim restrukturiranjem, kako u smislu gentrifikacije tako i u smislu getoizacije. S jedne strane, postoji problem gubitka javnog prostora koji u Novom Beogradu nikada nije u potpunosti iskorišćen, a sada ga preuzimaju veliki supermarketi i šoping molovi. S druge strane, nova segregacija, koju podstiču uglavnom ekonomske, socijalne ili čak rasne razlike, stvorila je nova homogenizovana susedstva, a čak i nova ''urbana geta''. Ovaj skorašnji društveno-politički kontekst Novog Beograda postavlja u žižu interesovanja urbane probleme kao što su socijalna migracija, ''krize identiteta'', procesi homogenizacije i dehomogenizacije, uticaj neoliberalizma i procesa gentrifikacije, da navedemo samo one najistaknutije među njima. Od posebne važnosti su teška pitanja sa kojima se suočavaju urbana područja gde žive marginalizovane društvene grupe kao što su izbeglice, Romi koji nisu prihvaćeni u nekim blokovima u Novom Beogradu, ili kineska zajednica.

U vrtlogu brzih i silovitih urbanih transformacija Novog Beograda, pitanja koja je Anri Lefevr postavio kada je razmišljao o ideji ''novog građanstva'' i dalje se nameću. Kako pronaći nove odnose između pojedinca, društva i države? I kako redefinisati građanstvo unutar promenljivih okolnosti globalizacije, uzimajući u obzir kako imigraciju tako i migraciju, koje i dalje oblikuju urbane/socijalne pejzaže i nove vidove pripadanja? Lefevrov apel za novo građanstvo snažno se oslanjao na pravo na razliku i samoupravljanje. On je tražio nova prava za građanina. Tu spadaju pravo na informisanje, slobodu izražavanja, kulturu, identitet u različitosti (jednakost), samoupravljanje, gradski prostor i njegove službe, između ostalih prava koja tek treba definisati. U tekstu podnetom za ''Međunarodni konkurs za unapređenje urbane strukture Novog Beograda'', Lefevr je na sledeći način razradio ideju o toj novoj ulozi građanina:

Pravo na grad dolazi kao dopuna, ne toliko ljudskih prava (kao što su pravo na obrazovanje, zdravstvenu zaštitu, bezbednost, itd.), već prava građanina: koji nije samo član ''političke zajednice'' čija koncepcija ostaje neodređena i konfliktna, već jedne preciznije određene grupacije koja postavlja višestruka pitanja: modernog grada, urbane sredine. To pravo dovodi do aktivnog učešća građanina u kontroli teritorije i u upravljanju njome, čije modalitete tek treba konkretno naznačiti. Ono takođe dovodi do učešća građanina u društvenom životu povezanom sa urbanom sredinom; ono predlaže da se zabrani dislociranje te urbane kulture, da se zabrani disperzija, ne tako što bi se ''stanovnici'' i ''korisnici'' gomilali jedan preko drugog, već inventivnošću u oblastima i u ravnima arhitektonskog, urbanističkog i teritorijalnog.

U lokalnom kontekstu, jedan od ključnih aspekata razvoja mogućih diferenciranih susedstava – nasuprot ekonomskim, etničkim ili rasnim društveno-prostornim segregacijama podstaknutim ''predatorskim kapitalizmom'' današnjice – jeste potencijal za nove vidove samoorganizovanja u okviru lokalnih zajednica. Ako je Lefevr definisao samoupravljanje kao poznavanje i kontrolisanje (na granici) neke firme, susednosti, oblasti ili regije od strane neke grupe mimo uslova koji upravljaju njenim postojanjem i opstankom putem promene, onda posredstvom tog pojma samoupravljanja razne društvene grupe mogu biti u stanju da utiču na sopstvenu stvarnost, pa čak i da se bore za prostornu pravdu, kao što to tvrdi Edvard Soja.

Novi projekti MSU u javnom prostoru (Park Ušće)

Žena Henrija Osmog – Tatljinov spomenik

Osnovana 1997. godine, HENRY VIII'S WIVES je grupa sastavljena  od šest umetnika koji su se upoznali na studijama na Katedri za umetnost eksterijera Fakulteta umetnosti u Glazgovu. Svaki  projekat ovog umetničkog kolektiva nastaje kao proces bliske saradnje svih šestoro članova i često je specifično vezan za  vreme, mesto ili ljude koji ga okruzuju. 

Projekat Tatljinov spomenik i svet Žena Henrija Osmog bazira se  na konceptualnom postupku umetnosti predloga "da se spomenik izgradi, u celini ili iz delova u različitim gradovima sveta",  a website www.tatlinstowerandtheworld.net postaje platforma za diskusiju i podršku ovoj ideji. Predlog izgradnje Tatljinove kule ne predstavlja toliko pozitivni eksperiment ostvarenja jedne utopije, jedan pokušaj faktičke realizacije značajnog spomenika u delovima i nastavcima širom zemaljske kugle. Žene Henrija Osmog najviše zanima društveni aspekt: saradnja, participacija, solidarnost i lobiranje kao proces.

U okviru beogradske izložbe U RASKORAKU: IZMEŠTANJE, SAOSEĆANJE  I HUMOR U SAVREMENOJ BRITANSKOJ UMETNOSTI izveden je jedan manji deo Tatljinovog spomenika- fragment njegove središnje konstrukcije u razmeri 1:1  - kao monumentalna skulptura u javnom prostoru.  Izgrađen na potezu između Muzeja savremene umetnosti i bivše zgrade CK SKJ, sada Poslovnog centra "Ušće", spomenik zaprema  simbolički prostor jugoslovenske modernosti i modernizma u vremenu socijalizma. 

Reijiro Wada – Pilgrimage

Lokacija: Ušće, park ispred Muzeja savremene umetnosti

Betonska spirala koja uokviruje prazan prostor je ukopana 2m u zemlju u Parku Ušće, ispred Muzeja savremene umetnosti u Beogradu. Gornja površina je u nivou površine tla, zatvorena staklom, nevidljiva sa veće udaljenosti. Skulptura PILGRIMAGE nije statična, hermetična niti konstantna, već živi u skladu sa okruženjem – okruženje je definiše i nadograđuje. Upija kišu, preplavljuje oko sebe, nestaje pod travom i lišćem… 

Prolaznik će moći da proviri u njenu unutrašnjost, u prazninu, ali neće moći ni da uđe niti da je sagleda. Posmatrač se suočava sa njenom beskonačnošću.

O budućnosti MSU

Prvobitni arhitektonski plan zgrade Muzeja je predviđao mogućnost da se dodaju još dva kubusa i proširi prostor. Plan za budućnost je da se naspram postojeće zgrade koja se rekonstruiše dozida još jedna zgrada koja bi predstavljala Muzej 21. veka i bila prevashodno namenjena izlaganju aktuelne umetnosti, dok bi stara zgrada time postala muzej 20. veka jugoslovenskog kulturnog prostora. Ideja je takođe da Centar za vizuelnu kulturu čiji sam kustos preraste u veće odeljenje, u Regionalni istraživački centar.